फलटण-पावसाळ्यामध्ये उगवणाऱ्या काही दुर्मिळ व औषधी वनस्पती आणि फलटण सारख्या गवताळ प्रदेशामध्ये येणारी प्रवासी पाहुणे पक्षी यांच्या नोंदी घेण्यासाठी भटकंती करत असताना ग्लोबल अर्थ फाउंडेशन फलटण (महाराष्ट्र) या संस्थेचे संस्थापक सचिन जाधव आणि सदस्य गणेश कापडे यांना गौताळ प्रदेशांमध्ये आलेल्या दांड्यावर काही पांढरीशुभ्र फुले दिसली या भागामध्ये ही फुले कधीही न पाहिल्याने त्यांनी जवळ जाऊन बघितले असता त्यांना ती ऑर्किड या जातीच्या वनस्पतीची असल्याचे लक्षात आले प्रथमच ऑर्किड ही वनस्पती फलटण सारख्या भागामध्ये पाहिल्याने मागील नोंदी तपासल्या असता प्रथमच बटरफ्लाय ऑर्किड ही वनस्पती आढळल्याचे लक्षात आले. हे थोडं अनपेक्षित होतं कारण ऑर्किड ही वनस्पती शक्यतो सदाहरित वनांमध्ये किंवा अति पर्जन्यमान असणाऱ्या भागांमध्ये आढळतात या वनस्पतीची नोंद व्हावी या हेतूने त्वरित त्यांनी फलटण वन विभागाच्या वनपरिक्षेत्र अधिकारी श्रीमती. निकिता बोटकर मॅडम यांना कळवले.
महाराष्ट्रामध्ये पश्चिम घाटातील खंडाळा हिल स्टेशन मध्ये आढळणारे ऑर्किड असल्याने याला क्वीन ऑफ खंडाळा या नावाने ओळखले जाते.याला मराठीमध्ये वाघचोरा असे नाव आहे. याचे शास्त्रीय नाव Pecteitis Gigantea असून याला लेडी सुजांस किंवा बटरफ्लाय ऑर्किड या नावाने ओळखले जाते. हे ऑर्किड सुगंधित ऑर्किड पैकी एक असल्याने याला जमिनीवर उगवणारे सुगंधीत ऑर्किड म्हटले जाते. एक ही एक सुगंधित ऑर्किडची प्रजाती असून भारतामध्ये सदाहरित वनांमध्ये समुद्रसपाटीपासून साधारणपणे 1800 फूट उंचीच्या पुढील डोंगर रांगांमध्ये आढळते.
फलटण सारख्या शुष्क पानझडी काटेरी वनांमध्ये याची प्रथमच नोंद होत असून सदाहरित वनांमध्ये आढळणारे ऑर्किड फलटण सारख्या ठिकाणी आढळणे ही एक नाविन्यपूर्ण आणि आश्चर्यकारक बाब आहे. यामुळे येथे आढळणाऱ्या वाघचोरा ऑर्किड तसेच इतर दुर्मिळ व औषधी मुळे फलटणच्या जंगलांचे महत्त्व अधोरेखित होते.
ही दुर्मिळ वनसंपदा जपणे अलीकडच्या काळामध्ये एक आव्हान बनत चालले आहे कारण वणांना मानवनिर्मित वणवे लागत असल्याने अशा वनस्पतींचा ऱ्हास होत चालला आहे असे वणवे न लावता लागलेले वणवे रोखून वेळीच ही वनसंपदा जपली गेली पाहिजे पश्चिमेकडील सह्याद्रीच्या डोंगरांगेतून वेगळी होऊन फलटणच्या पश्चिम दक्षिण बाजूने जाणाऱ्या महादेवाच्या डोंगररांगेतील जंगलांमध्ये काही अंशी पश्चिम घाटातील जैवविविधता अलीकडे दिसून येत आहे फलटण विभागाकडून होत असलेल्या जंगल संवर्धनाचे सकारात्मक परिणाम अशा जैवविविधता वाढीतून दिसून येत आहेत अशी भावना निसर्गप्रेमी मधून व्यक्त होत आहे.
काही दुर्मिळ किंवा औषधी वनस्पती ह्या उन्हाळ्यामध्ये तर काही पावसाळ्यामध्ये आढळून येतात पैकी ऑर्किड सारखी वनस्पती ही चांगला पाऊस असेल आणि जमिनीमध्ये पुरेसा ओलावा असेल तरच उगवते निसर्ग नेहमी काही संकेत देत असतो जर चांगले पर्जन्यमान असणाऱ्या ठिकाणच्या ऑर्किड सारखी वनस्पती फलटण सारख्या ठिकाणी दिसून येत असेल तर भविष्यामध्ये वाढत्या वणांमुळे अभ्यासकांच्या मते फलटण भागातील पर्जन्यमान हे समाधानकारक असू शकते. ऑर्किड वनस्पतीमध्ये अनेक प्रकार आढळतात काही झाडांवर बांडगुळाप्रमाणे वाढतात तर काही जमिनीवर पैकी बटरफ्लाय म्हणजे वाघचोरा हे जमिनीवर वाढणाऱ्या सुगंधित ऑर्किड पैकी एक आहे.
*चौकट*
ग्लोबल अर्थ फाउंडेशन गेली अनेक वर्षापासून फलटण वन विभागाच्या साथीने वन्यजीव संरक्षण व संवर्धना बरोबरच जनजागृतीच्या माध्यमातून वनवे रोखण्याबरोबर ते लागू नयेत यासाठी काम करीत आहे .याचे सकारात्मक परिणाम अशा दुर्मिळ वनस्पती दिसून येणे त्याचबरोबर अनेक प्रवासी पक्षी आणि वन्यजीव यांचा वाढता आढळ अशा बाबींतून दिसून येत आहे .फलटणच्या जंगलातील वाढती जैवविविधता हे पोषक आणि सुदृढ जंगलाचे लक्षण आहे. ही जैवविविधता टिकवण्यासाठी व वाढविण्यासाठी सर्वांनी हातभार लावणे गरजेचे आहे.
सचिन सु.जाधव संस्थापक ग्लोबल अर्थ फाउंडेशन महाराष्ट्र.
*चौकट*
फलटण वनपरिक्षेत्रामध्ये जैवविविधतेसाठी चांगले आणि पोषक वातावरण तयार झाले. येणाऱ्या काळामध्ये जल, जंगल आणि जमीन याचे संरक्षण आणि संवर्धन करण्यासाठी वन विभागामार्फत चांगले उपक्रम हाती घेतले जातील. वनस्पती पक्षी प्राणी यांच्या संवर्धनासाठी लोकसहभागातून सर्वतोपरी प्रयत्न केले जातील.हे सर्व अबाधित ठेवण्यासाठी आम्ही प्रयत्नशील आहोत.
श्रीमती निकिता बोटकर
वनपरिक्षेत्र अधिकारी फलटण
